ارث و طبقات ارث به زبان ساده

در پاسخ به این سوال که ارث چیست؟ باید گفت که میتوان به دو صورت پاسخ این سوال را داد اول اینکه: به انتقال قهری دارایی های فرد فوت شده به ورثه ارث میگویند و در تعریف دوم به این معنی که: اموالی که بعد از فوت فرد به بازماندگانش تعلق میگیرد؛ تقسیمات ارث در کشور ما بر اساس درجات و طبقات ارث میباشد. هنگامی که فردی فوت میشود یکی از موضوعات مهمی که مطرح میشود بحث دیون و اموالی است که از او به جا مانده است چرا که بعد از فوت فرد افراد متعددی هستند که از فرد فوت شده ارث میبرد و بعضی افراد هم از این ارث بنا بر دلایلی محروم میشوند که در ادامه توضیح خواهیم داد، این مسائل میتواند باعث ایجاد اختلافات زیادی شود که حتی این مشکلات به محاکم و دادگاه هم کشیده میشود و اگر سری به دادگاه ها بزنید خواهید دید که حجم زیادی از پرونده های حقوقی بین وراث و در رابطه با تقسیم ارث میباشد، این در حالی است که اگر وراث از حق قانونی خود اطلاع داشته باشند بسیاری از این مشکلات ایجاد نمیشود به همین دلیل در این مقاله قصد داریم توضیح دهیم که ارث چیست؟ چه کسانی ورثه حساب میشوند و از متوفی ارث میبرند؟ و همچنین به نحوه تقسیم کردن ارث هم اشاره خواهیم کرد.

برای مطالعه بیشتر: لیست بهترین وکیل تهران 

ارث چیست؟

مرگ، اتفاقی است که برای همه ی افراد اتفاق خواهد افتاد. از آنجا که مرگ، اتفاقی است که آثار و تبعات حقوقی دارد، قواعد مختلفی در این مورد تصویب شده است. بعد از مرگ، دست افراد، نسبت به دارایی ها و اموالشان، کوتاه شده و اموال آن ها به وراث قانونی شان، خواهد رسید؛ وراث با گرفتن گواهی انحصار وراثت می توانند ماترک را طبق اصول مربوط به تقسیم ارث بین خود تقسیم کنند. از این رو، موادی از قانون مدنی به مبحث ارث و طبقات ارث اختصاص داده شده است. یکی از مسائل مهمی که در قانون مدنی مورد بررسی قرار میگیرد حقوق ارث و قوانین مربوط به آن میباشد، در پاسخ به این سوال که ارث چیست؟ باید گفت که در حقوق مدنی این واژه دارای دو تعریف میباشد که عبارتند از:

• در تعریف اول ارث عبارت است از جریان و روند انتقال قهری اموال و دارایی های فرد فوت شده به ورثه که با فوت وی شروع میشودو بعد از پرداخت و خارج کردن بدهی ها و دیون فرد متوفی به مرحله نهایی می رسد. این تعریف از ارث مترادف قانونی توارث میباشد که در قانون مدنی ماده 867 توضیح داده شده که: ارث به موت حقیقی یا به موت فرضی مورث تحقق پیدا می کند.
• در تعریف دوم قانون ارث یعنی، اموالی که بعد از فوت شخص به بازماندگان و وارثان فرد تعلق میگیرد که این تعریف از ارث مشابه مفهوم ترکه است، چرا که ترکه یعنی: کلیه اموال و حقوق مالی که پس از پرداخت شدن دیون و تعهدات شخص متوفی ، به بازماندگان یا وارثان شخص تعلق می گیرد.

نحوه تقسیم ارث

طبقات و درجات ارث در قانون مدنی، برگرفته از شرع مقدس است که در آن، وراث نسبی و خونی متوفی، دسته بندی شده اند، یکی از سخت ترین و پیچیده ترین مباحثی که در موضوع ارث وجود دارد چگونگی تقسیم نمودن ارث می باشد، در ماده 862 نحوه تقسیم ارث بر حسب طبقات ارث و درجات آن عبارتند از:

• طبقه اول: پدر، مادر فرد فوت شده و اولاد و اولاد اولاد(نوه) وی
• طبقه دوم: اجداد و برادر و خواهر متوفی و اولاد آنها
• طبقه سوم: اعمام (عموها) و عمات (عمه ها) و اخوال (دایی ها) و خالات (خاله ها)ی متوفی و اولاد آنها

درباره ی ماده 862 قانون مدنی لازم است به نکاتی توجه شود مانند:

1. اگر در هر یک از طبقات ذکر شده فردی وجود داشته باشد ارث به او می رسد و به اشخاصی که در طبقات بعدی هستند ارثی تعلق نمیگیرد، به عنوان مثال اگر فرد فوت شده فرزند یا پدر و مادر داشته باشد افرادی که در طبقه دوم هستند یعنی اجداد و برادر و خواهر موفی حقی از ارث وی ندارند.
2. در درون یک طبق هم درجه وارثان رعایت میشود و ورثه با درجه نزدیکی بیشتر به متوفی، مانع از ارث بردن وراث با درجات دورتر میشوند به عنوان مثال اگر متوفی فرزند داشته باشد دیگر نوه او حقی از ارث نمیبرد.
3. در حقوق کشور ما ارث بردن مخصوص خویشاوندان نسبی است یعنی کسانی که از طریق تولد به یکدیگر مربوط میشوند، بنابراین خویشاوندان سببی یعنی افرادی که با ازدواج به هم مربوط میشوند از هم ارث نمیبرند مگر زن و شوهر؛ با این توضیح که هیچ یک از وارثان طبقه های سه گانه مانع از ارث بردن زن و شوهر نمی شوند
4. تقسیم اموال موتوفی تنها پس از ادای دیون و حقوقی که بر ذمه میت میباشد امکان پذیر است، فلذا اول باید هزینه های کفن و دفن میت ، بدهی های مالی او و وصیت او پرداخت شود و سپس نوبت به تقسیم سهم الارث می رسد.

موانع ارث چیست؟

در مبحث ارث و طبقات ارث ممکن است موانعی برای وراث به وجود بیاد که از ارث محروم شوند در این قسمت به این موانع اشاره خواهیم کرد

• کفر: به موجب ماده 881 مکرر قانون مدنی، وارث کافر از مورث مسلمان ارث نمی برد ؛ بنابراین دومین مانع ارث، کفر می باشد.
• قتل مورث: به موجب ماده 880 قانون مدنی اگر شخصی، مورث خود را عمدا به قتل برساند، از وی ارث نمی برد؛ بنابراین قتل از موانع ارث می باشد، اعم از این که قتل بالمباشره باشد یا بالتسبیب و منفردا باشد یا به شرکت دیگری
• ولادت از زنا: به موجب ماده 884 قانون مدنی، ولادت از زنا از موانع ارث است، یعنی فرزند ناشی از زنا از پدر ، مادر و خویشاوندان آن ها ارث نمی برد و برعکس.
• لعان: لعان به این معنا است که مردی، به زن خود تهمت زنا زده و انتساب فرزند به دنیا آمده را به خودش انکار کند ؛ در این صورت مطابق ماده 882 قانون مدنی، لعان از موانع ارث است، یعنی زن و شوهر دیگر از هم ارث نمی برند. همچنین، پدر از فرزند و فرزند نیز از پدر و خویشاوندان وی ارث نخواهد برد.
• جنین: یکی دیگر از موانع ارث جنین است . مطابق ماده 878 قانون مدنی هر گاه در هنگام فوت مورث، جنینی وجود داشته باشد که زنده به دنیا آمدن او موثر در تقسیم ارث باشد و به عبارتی مانع از ارث تمام یا برخی دیگر از ورثه باشد ، تقسیم به عمل نمی آید تا وضعیت جنین نیز مشخص شود.
• غایب مفقود الاثر: مطابق ماده 879 قانون مدنی اگر بین وراث، غایب مفقودالاثر باشد ، سهم او کنار گذاشته می شود تا وضعیت او روشن شود.
• برده بودن: یکی دیگر از موانع ارث در فقه ، برده بودن است که در حال حاضر با توجه به لغو برده داری ، احکام راجع به آن نیز منتفی است.

محاسبه تقسیم ارث

تا این قسمت مطلب چگونگی تقسیم ارث، طبقات ارث و موانع آن را بیان کردیم؛ اکنون نحوه محاسبه تقسیم ارث را شرح خواهیم داد، با توجه به اینکه هر کدام از وراث در چه طبقه ای قرار میگرد نحوه محاسبه متفاوت میباشد که عبارتند از:

• مادر، زوج و زوجه به شرح جدول ذیل از متوفی ارث میبرند:

• کسانی که به قرابت و یا فرض ارث میبرند: قبل از هر چیزی ارث افراد فرض بر تقسیم می شود اگر از اموال فوت شده مالی باقی ماند به افراد صاحبان قرابت می دهند که عبارتند از : فرزند دختر و پسر متوفی ، خواهر و برادر متوفی و…

نکته: مطابق قانون مدنی زن یک هشتم از شوهر ارث میبرد و اگر مرد بیشتر از یک زن دائم داشته باشد یک هشتم کل اموال به طور مساوی بین آنها تقسیم میشود( ماده 913و 942 قانون مدنی)

تقسیم ارث مادر

ماده 907 قانون مدنی در رابطه با ارث مادر فوت شده اینگونه وضع شده است که: اگر مادر فوت کند و والدین وی هم فوت شده باشند و یک یا چند فرزند داشته باشد اموال و ارث مادری به شرح زیر بین وراث تقسیم میگردد:

1. اگر یک فرزند داشته باشد چه دختر و چه پسر تمام ترکه به وی میرسد.
2. اگر فقط پدر و مادر وی در قید حیات باشند یک سوم ترکه به مادر رسیده و دو سوم به پدر می رسد و در حالتی که فرزندان نیز زنده باشند سهم هر یک از پدر و مادر به یک ششم کاهش یافته و بقیه ترکه میان فرزندان تقسیم می شود اگر مادر فوت شده اولاد متعددی داشته باشد در صورتی که همگی دختر باشند و یا همگی اولاد ذکور باشند ترکه مادر به طور مساوی تقسیم میشود، اما اگر تعدادی از اولاد مذکر و تعداد مونث باشند اولاد پسر دو برابر دختر ارث می برند.

ترکه یعنی: کلیه اموال و حقوق و دارایی قابل انتقال باقی مانده از متوفی است.

تقسیم ارث فرزند فوت شده

زمانی که فرزندی فوت می کند، با توجه به این که آیا پدر و مادر وی در هنگام  فوت او در قید حیات بوده، ازدواج کرده و فرزند یا فرزندانی از وی بر جا مانده، یا نه، تقسیم ارث وی می تواند دارای حالتهای متفاوتی باشد. بر این اساس، چهار حالت اصلی قابل طرح می باشد:

• وجود همسر(زوج یا زوجه): طبق ماده 913 قانون مدنی کشور: در تمام صور مذکوره در این مبحث هریک از زوجین که زنده باشد فرض خود را می برد و این فرض عبارت است از نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه درصورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه درصورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد و مابقی ترکه بر طبق مقررات مواد قبل ما بین سایر وراث تقسیم می شود.
• وجود فرزندان و پدر و مادر: اگر هنگام فوت فرد هم والیدن او زنده باشند و هم متوفی فرزند داشته باشد از آنجا که همه ی این افراد در یک طبقه دسته بندی میشوند نحوه تقسیم ارث بدین شرح میباشد:

1. والدین و فرزند یا فرزندان پسر: چنانچه وراث فرزند فوت شده، پدر و مادر و فرزندان پسر او باشند، سهم هر کدام از پدر و مادر از ترکه، یک ششم بوده و بقیه ترکه به فرندان می رسد. بنابراین در این حالت، بحث تقسیم اضافه ترکه میان وراث به نسبت سهامشان مطرح نمی گردد
2. والدین و یک دختر: در این حالت طبق ماده 908 قانون مدنی عمل میشود که: هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با یک دختر، فرض هریک از پدر و مادر سدس ترکه و فرض دختر نصف آن خواهد بود و ما بقی باید بین تمام وراث به نسبت فرض آنها تقسیم شود.
3. والدین و چند دختر: ماده 909 قانون مدنی در این رابطه گفته است که: هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با چند دختر فرض تمام دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آنها تقسیم می شود و فرض هریک از پدر و مادر یک سدس و ما بقی اگر باشد بین تمام ورثه به نسبت فرض آنها تقسیم می شود.

• وجود فرزندان وی بدون پدر و مادر: چنانچه در هنگام فوت فرزند پدر و مادرش در قید حیات نباشند ولی خود متوفی دارای فرزندانی باشد طبق ماده 907 قانون مدنی تقسیم ارث بین فرزندان صورت خواهد گرفت بدین صورت که: اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد ترکه بطریق ذیل تقسیم می شود: اگر فرزند منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر، تمام ترکه به او می رسد. اگر اولاد متعدد باشند ولی تمام پسر یا تمام دختر، ترکه بین آنها بالسویه تقسیم می شود. اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر می برد.
• وجود پدر و مادر فوت شده بدون فرزند: پدر و مادر فرزندی که فوت شده است در لحظه مرگ فرزندشان در قید حیات بوده و متوفی همسر و فرزندی ندارد، ماده 906 قانون مدنی در این باره میگوید: اگر برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد از هر درجه که باشند موجود نباشد هر یک از ابوین در صورت انفراد تمام ارث را می برد و اگر پدر و مادر میت هر دو زنده باشند مادر یک ثلث و پدر دو ثلث می برد.

ارث فرزند نامشروع

براساس قانون مدنی کشور فرزند نامشروع ( زنازاده ) ارث نخواهد برد، ارث و طبقات ارث جایی ندارد مگر اینکه شرایط ارث فرزند نامشروع را داشته باشد که در این قسمت به شرح این شرایط خواهیم پرداخت، برای شرح ارث فرزند نامشروع در ابتدا باید شرایط وراثت ولدالزنا را بدانیم همانطور که قبلا هم گفته شد یکی از موانع ارث بری زنازاده بودن است ولی قانون گذار، برای برخی از موانع ارث، شرایطی را در نظر گرفته است  که در صورت وجود آن ها، با وجود مانع ارث، ارث بری، ممکن خواهد شد؛ ماده 884 قانون مدنی در رابطه با ارث فرزند نامشروع میگوید: ولدالزنا، از پدر و مادر و اقوام آنان، ارث نمی برد؛

لکن، اگر حرمت رابطه ای که طفل، ثمره آن است، نسبت به یکی از ابوین، ثابت و نسبت به دیگری، به واسطه اکراه یا شبهه، زنا نباشد، طفل فقط، از یک طرف و اقوام او ارث می برد و بالعکس. طبق ماده 884 قانون، شرایط وراثت ولدالزنا، عبارت است از اینکه: رابطه زنا، نسبت به یکی از والدین طفل، اثبات شده و نسبت به والد دیگر، به دلیل اینکه زنا، به اکراه بوده یا شبهه در آن وارد است و به عبارتی، فرزند ناشی از آن، ولد به شبهه می باشد، اثبات نگردد.

در صورتی که مرتکب فعل زنا، هنگام ارتکاب آن، در اشتباه باشد و نداند عمل ارتکابی، نسبت به او ممنوع است، زنا واقع نشده و در این صورت، طفل متولد از این رابطه، ولد به شبهه، نامیده می شود، در چنین حالتی، فرزند ناشی از این رابطه، با شخصی که در شبهه یا اشتباه بوده است یا زنا نسبت به او، با اکراه صورت گرفته، نسب قانونی خواهد داشت و از او ارث می برد. اگر هم، هر دوی زن و مرد، در شبهه باشند، عمل انجام شده، نسبت به هیچ کدام از آن ها، زنا نیست و طفل متولد شده، دارای نسب قانونی با هر دوی آن ها خواهد بود و بدین ترتیب، توارث، میانشان، برقرار می گردد؛ و این فرزند از دو طرف ارث خواهد برد.

محروم از ارث

فرد زنده در رابطه با اموال و دارایی های خود هر تصمیمی میتواند بگیرد و هیچکس مجاز به دخالت در تصمیمات وی نمیباشد یعنی او میتواند اموالش را به هر کسی که بخواهد چه در طبقات ارث باشند یا خیر رسما منتقل کند و حتی افراد درجه یک خانواده هم حق هیچ اعتراضی را ندارند، اما طبق قوانین مدنی و قضایی کشور ما محرومیت از ارث در حقوق ایران وجود ندارد و کسی نمیتواند وراثش را از ارث محروم نمیاد. افراد وظیفه دارند که در رابطه با یک سوم از اموالشان در وصیت نامه تعیین تکلیف کنند، اگر کسی بخواهد بعد از مرگش یک یا چند نفر از ورثه اش سهم کمتری از اموال و دارایی های وی داشته باشند، می تواند تا یک سوم از دارایی های خود را برای سایر ورثه هایش وصیت کند؛ تا پس از مرگش، سهم الارث آن یک یا چند نفر کمتر شود؛ به دلیل اینکه ارث در قوانین جز امور و قواعد امری میباشد نمیتوان به هیچ وجه از ان سرپیچی نمود.